Οι εταίρες στην αρχαία Ελλάδα

Γράφει ο Χρήστος Μπαρμπαγιαννίδης  στον ΕΡΑΝΙΣΤΗ 

 

Οι εταίρες! Από πού να ξεκινήσω τώρα; Να γράψω πως ήταν απλώς οι πόρνες της αρχαιότητας ή μήπως κάτι διαφορετικό από την άποψη που έχουμε σχηματοποιημένη στο μυαλό μας για το συγκεκριμένο επάγγελμα; Μήπως όμως είχαν κάποιες ιδιαίτερες αντιθέσεις από τις “απλές” και “ταπεινές” πόρνες, που τις εξύψωνε σε ένα ανώτερο κοινωνικοπνευματικό επίπεδο; Είναι αναμφισβήτητο, βεβαίως, το γεγονός ότι δίνουμε μια άλλη διάσταση, που προσεγγίζει τα όρια της εξιδανίκευσης, σε οτιδήποτε γεννήθηκε στην αρχαία Ελλάδα. Έχω πέσει και εγώ, ουκ ολίγες φορές, σε αυτή την παγίδα. Έτσι θα αποπειραθώ να αναλύσω αυτό το φαινόμενο, τοποθετώντας το στην πραγματική του διάσταση.

Η Αφροδίτη της Κνίδου, Συλλογή Ludovisi

Για να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή, θα πρέπει να διασαφηνίσουμε το εξής απλό: η δόξα που κέρδισε ο θεσμός της εταίρας με το πέρασμα των αιώνων οφείλεται, αποκλειστικά και μόνο, σε εκείνες τις λίγες που απέκτησαν φήμη και πλούτο, εκπέμποντας μια εκτυφλωτική λάμψη με την απατηλή εικόνα των ωραίων, μορφωμένων και εξευγενισμένων γυναικών, που επιδεικνύοντας το πνεύμα τους εντυπωσίαζαν τους συνδαιτυμόνες τους.

Η πλειονότητα των εταίρων ήταν σκλάβες, δίχως δικαιώματα, που με πολύ κόπο συντηρούνταν στη ζωή! Έτσι και αλλιώς, μέσα σε μια ανδροκρατούμενη κοινωνία, όπως τότε, αυτός ήταν ο κανόνας με απειροελάχιστες εξαιρέσεις. Η αντίληψη ότι η εταίρα μετείχε στον κόσμο των ανδρών, με την απόκτηση μόρφωσης και οικονομικής ανεξαρτησίας, υπήρξε μερικές δεκαετίες πριν, ένα από τα σύμβολα του φεμινισμού. Αντιθέτως, στην συντριπτική τους πλειοψηφία, δεν ήταν ίσες απέναντι στους νόμους και βρίσκονταν κάτω από οικονομική και φυσική εκμετάλλευση.

Η σημασία που είχε η πορνεία στην αρχαία Αθήνα, είχε εντελώς διαφορετική σημασία από την σημερινή. Η κοινωνική της αξία ξεπερνούσε τις σημερινές σχέσεις. Ενώ λοιπόν την ασκούμενη στους οίκους ανοχής πορνεία, δεν την εκτιμούσαν ιδιαίτερα, την “ανώτερη” πορνεία, δηλαδή οι καθαυτό εταίρες, ήταν απαραίτητο τμήμα της αστικής κοινωνίας. Δεν είχε να κάνει με την ταχεία ικανοποίηση της βιολογικής ανάγκης των ανδρών, αλλά με τον πιο απαιτητικό ψυχαγωγικό ερωτισμό.

Το πρότυπο της ανδρικής ψυχαγωγίας και κοινωνικότητας ήταν το Συμπόσιον, όπου δεν επιτρεπόταν η είσοδος στις ευυπόληπτες γυναίκες. Το συμπόσιο ήταν το εορταστικό γεύμα, στο οποίο έπιναν, συνήθως μέχρι τελικής πτώσης, σε συνάρτηση με το φαγητό, πάντοτε μέσα σε ένα κύκλο ευθυμίας και εθιμικής τάξης. Παράλληλα με τους φιλοσοφικούς διαλόγους, λάβαιναν χώρα χορός, τραγούδι και παιγνίδια. Εδώ ήταν το κύριο πεδίο δράσης των εταίρων, οι οποίες προσέφεραν την ψυχαγωγία τους, με τις συζητήσεις, τα αστεία τους και τελικά με την σεξουαλική επικοινωνία. Αφού, λοιπόν, η πόρτα της δημόσιας ζωής ήταν ερμητικά κλειστή για τις συζύγους και τις θυγατέρες των πολιτών, οι εταίρες ως συνοδοί, σύντροφοι και συμπαίχτριες αναλάμβαναν τον ρόλο της αναπληρωματικής συζύγου!

Έτσι, αυτός ο εξευγενισμός των πορνών με τους φροντισμένους τρόπους και την μύηση στις καλές τέχνες εξύψωνε την πορνεία σε επίπεδο αβρότητας. Ένας βασικός λόγος της κοινωνικής εξύψωσης του φαινομένου είχε να κάνει με την όψιμη ηλικία γάμου των ανδρών, περίπου στα 30 τους έτη. Επομένως, η γενετήσια επικοινωνία τους περιοριζόταν σε συναναστροφή με τις εταίρες, ώσπου να παντρευτούν. Όχι βέβαια πως σταματούσαν τις “κακές συνήθειες”, μόλις παντρεύονταν. Όλα και όλα! Εν πάση περιπτώσει, από την στιγμή που οι “σοβαρές” γυναίκες βρίσκονταν μαντρωμένες μέσα σε τέσσερις τοίχους, κάπως έπρεπε οι “κακόμοιροι” οι άνδρες να τιθασεύσουν τις ορμές τους. Ως εκ τούτου, οδηγούνταν προς τις πόρνες. Αν πάλι επιθυμούσαν και λίγο ποιότητα, άλλωστε ποιος δεν θέλει, τότε οι εταίρες ήταν οι ιδανικές σύντροφοι, εφόσον βαστούσε η τσέπη τους!

Συμπόσιο, αττικό ερυθρόμορφο κύπελλο, 490 π.Χ., Βρετανικό Μουσείο

Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός πως η πορνεία, κάθε είδους, καταλάμβανε ευρύ χώρο μέσα στις κοινωνικές αντιλήψεις της εποχής εκείνης. Εξάλλου, αυτό φαίνεται και από την πληθώρα των εννοιών στην ελληνική γλώσσα. Διακρίνονται περίπου 30 χαρακτηρισμοί, με την ακριβή σημασία να είναι συχνά ασαφής. Θα μπορούσαμε να σχολιάσουμε κάποιους απ’ αυτούς: πόρνη (από το πέρνημι = πωλώ, εκποιώ). Επομένως, η λέξη πορνεία(=ακολασία) σιγά σιγά απέκτησε αρνητική φήμη. Γεφυρίς: αυτή που έκανε πιάτσα στις γέφυρες. Κατάκλειστος: εργαζόμενη σε κλειστό πορνείο και όχι στην ύπαιθρο. Δημία: κοινό κορίτσι, ευθέως και αναμφίβολα η γυναίκα που βρισκόταν στην σεξουαλική διάθεση του καθενός!

Αντιθέτως, κάπως διαφορετική είναι η έννοια της εταίρας. Ενώ βέβαια στην αρχή σήμαινε πόρνη κάθε είδους, χωρίς μεγαλύτερη αξία από τις υπόλοιπες, κατά την διάρκεια του χρυσού αιώνα, αποκτά την έννοια της συντρόφου και όχι απλώς της γυναίκας που εκδίδεται για τα χρήματα. Είναι οι πόρνες που ποθούνται πολύ και βλέπονται ευχάριστα, από τις οποίες θέλει κάποιος να συνοδεύεται και τις παίρνει μαζί του στο συμπόσιο. Επιπλέον, έχει τη δυνατότητα να τις νοικιάσει για περισσότερο καιρό ή να τις αποκτήσει για να τις έχει για την αποκλειστική του διάθεση, θα λέγαμε κάτι παρόμοιο με τις σημερινές συνοδούς πολυτελείας! Με λίγα λόγια, τις γυναίκες που με λίγα χρήματα τις είχε κάποιος προσωρινά και για μικρό χρονικό διάστημα τις αποκαλούσαν πόρνες, ενώ τις πιο “ποιοτικές” εταίρες!

Ποια ήταν λοιπόν κάποια από τα ιδιαίτερα αυτά χαρακτηριστικά, μιας γυναίκας που την αποκαλούσαν εταίρα και όχι απλώς πόρνη; Ένα από τα κυριότερα ήταν πως συνόδευε τον άνδρα στα συμπόσια και μερικές φορές στις εορτές. Εκεί έπινε μαζί με τους άνδρες και είχε σεξουαλική επικοινωνία με εκείνον ή και με άλλους άνδρες. Όπως καταλαβαίνετε, το αίσθημα της κοινοκτημοσύνης ήταν υψηλότατο! Όπως και να έχει, κύριο καθήκον της ήταν να τον συνοδεύει στις διασκεδάσεις του και να του προσφέρει παντού πρόθυμα συντροφιά. Ήταν η συντροφιά του στην οινοποσία και το αντικείμενο της σεξουαλικής του αυθαιρεσίας. Είτε ήταν νοικιασμένες για μια νύχτα είτε μόνιμες συνοδοί, τα καθήκοντα τους ουσιαστικά παρέμεναν τα ίδια όπως και πρωτύτερα, όταν βρίσκονταν στο στάδιο της απλής πορνείας.

Πέραν όμως των εταίρων που σχετίζονταν, με τον ένα ή άλλο τρόπο, με τα συμπόσια, μπορούσε κάποιος να επισκεφτεί το ίδιο το “σπίτι” της. Διότι μια εταίρα που κατόρθωνε να έχει κάποια χρήματα, αποκτούσε και σπίτι με πολυτελή εξοπλισμό. Υπάρχουν πληροφορίες για πολυδάπανα σπίτια και με υπηρετικό προσωπικό. Μέσα λοιπόν, σε ένα τέτοιο περιβάλλον, προσκαλούσαν τους εραστές τους. Φυσικά, η τιμή ήταν πολλαπλάσια απ’ αυτή της απλής πόρνης, διότι πολλές εταίρες γνώριζαν να παίζουν αυλό και κιθάρα και να προσφέρουν υψηλότερες υπηρεσίες. Πάντως, δεν μπορούσε ο καθένας να συνευρεθεί μαζί της, παρά μόνο οι πλουσιότεροι άνδρες.

Γενικά, οι περισσότερες εταίρες ήταν σκλάβες που είχαν απελευθερωθεί ή γυναίκες που είχαν μεταναστεύσει στις μεγάλες πόλεις από άλλα μέρη. Με την ελκυστικότητά τους και τη φροντισμένη αγωγή τους ανέβαιναν στην κοινωνική κλίμακα. Οι πιο πολυπόθητες γίνονταν και οι πιο ακριβοπληρωμένες και αυτό σήμαινε και περισσότερη ενασχόληση με την κοινωνική ζωή και παγιώθηκε η αντίληψη πως ήταν όλες μορφωμένες. Αρκετές ναι, όχι όμως όλες. Ασφαλώς, όσες εταίρες ήταν γεννημένες ελεύθερες, τότε η πορνεία βρισκόταν, πιθανώς, μέσα στην οικογένεια. Προφανώς, το “ταλέντο” και πείρα μεταδιδόταν από γενιά σε γενιά, διότι έχουμε πηγές που παραδίδουν πως η κόρη μιας εταίρας ακολουθούσε το ίδιο επάγγελμα και απ’ αυτό, βεβαίως, συνεπάγουμε ότι πολλές αποκτούσαν και παιδιά. Πάντως, για να γίνει μια γνήσια Αθηναία εταίρα, μπορούσε μόνο να συμβεί από ανάγκη, όπως λόγου χάρη ο θάνατος του άνδρα οικογενειάρχη.

“Η Φρύνη μπροστά στον Άρειο Πάγο”, έργο του Jean-Léon Gérôme, 1861, Hamburg Kunsthalle.

Συμπερασματικά, θα λέγαμε ότι ο θεσμός της εταίρας χαρακτηριζόταν από την υψηλής ποιότητα πορνεία, τον πλούτο(σε κάποιες περιπτώσεις), την υψηλή, συνήθως, μόρφωση και την ντελικάτη ερωτική διάθεση, που την διαχώριζε από την πρότυπη και καθιερωμένη έννοια της πόρνης. 

Όμως, η ουσία ήταν παρόμοια: γυναίκες με ρόλο, που, όσο και να τον εξιδανικεύσουμε, παρέμεναν έρμαια και σεξουαλικά αντικείμενα στις ορέξεις μιας αδηφάγου αυστηρά πατριαρχικής κοινωνίας.

• Carola Reisenberg, Γάμος, εταίρες και παιδεραστία στην αρχαία Ελλάδα.
• O.J. Brendel, The Scope and Temperament of Erotic Art in the Greco-Roman World
• J. Gould, Law, Customs and Muth:  Aspects of the Social Position of Women in Classical Athens
• Δημοσθένους, Κατά Νεαίρας