Οι Άραβες προσέφεραν στην Ανατολή ένα θαυμάσιο έργο τους. Μαζνούν Λάιλα.
Μαζνούν σημαίνει ‘τρελός’. Και ‘τρελός’ είναι αυτός που κρύβει μέσα του το νόημα, το πνεύμα, και δε γίνεται κατανοητός από τους άλλους.
Κάποιος ποιητής, που τρελάθηκε από την αγάπη του για τη Λάιλα, έγινε ο ίδιος, μαζί με τη ζωή και τα ποιήματά μου, ερωτικό έπος. Το έργο αυτό απέκτησε μυστικό χαρακτήρα, και η ζωή του άτυχου Μαζνούν πήρε και στοιχεία από την ιστορία του Ιωσήφ του Παγκάλου της Παλαιάς Διαθήκης. Το έργο έγινε ιδιαίτερα αγαπητό στα περσικά, τουρκικά, ουρντού, και άλλες ισλαμικές κουλτούρες και γλώσσες. Μέσα δηλαδή από τον έρωτα, καλλιεργήθηκε η ιδέα του υπέρλογου και του μυστικού. Η αγάπη για την αγάπη την ίδια, πέρα από το πρόσωπο, τη ζωή και το θάνατο, απέκτησε ιδιαίτερη μαγεία για την Ανατολή και αργότερα για τη Δύση.
Δύο αιώνες αργότερα, οι Άραβες ήρθαν σε επαφή με την Άπω Ανατολή, έμαθαν την τέχνη του χαρτιού από τους Κινέζους, κατάλαβαν τη σπουδαιότητα της ανακάλυψης, και καλλιέργησαν ιδιαίτερα αυτόν τον τομέα. Μέχρι τώρα στην ιστορία του πολιτισμού τονίστηκε ότι η τεχνική του χαρτιού διαδεδομένη μέσω των Αράβων επηρέασε διοίκηση, οικονομία, καθώς και τη διάδοση και εξάπλωση του γραπτού λόγου. Ο Γόύτας και άλλοι συνδυάζουν και την εμφάνιση της ελληνικής μικρογράμματης γραφής με τη χρήση του χαρτιού στα χειρόγραφα. Ίσως θα πρέπει να συνδυάσουμε με την ανατολική αυτή επίδραση στους Άραβες και την ανάπτυξη του άνταμπ.
Άνταμπ είναι αραβική λογιοσύνη. Αφού δηλαδή ήταν πρώτα η ίδια η αραβική παράδοση (οι παλιές αξίες και η μετάδοσή τους στους πιο νέους), το άνταμπ, στη χρυσή εποχή των Αράβων, 8ο-10ο αι., έγινε ο αραβικός ανθρωπισμός: η αναζήτηση του ουσιαστικού μέσα από την αισθητική του, ήτοι: το καλό καγαθό των Αράβων.
Πατέρας του άνταμπ και συγγραφέας ενός αξεπέραστου αραβικού αριστουργήματος, ήταν ο Πέρσης την καταγωγή Ιμπν αλ-Μουκάφα. Το αριστούργημά του είναι το Καλίλα ουα-Ντίμνα. Μέσα από ενδιαφέρουσες και διασκεδαστικές ιστορίες και μύθους ζωών, καλλιεργείται η γνώση του ανθρώπου, γύρω από την πολιτική και την ηθική.
Πώς οφείλουμε να πλησιάσουμε ένα αριστούργημα της λογοτεχνίας; Με δυο τρόπους: η αισθητική του θα κεντρίσει το πνεύμα, που θα το απομνημονεύσει, και η ουσία του θα παραμείνει στον εσώτερο άνθρωπο μέχρι να λειτουργήσει δημιουργικά μέσα του. Ο συμβολισμός του είναι ζωντανός. Η εξήγηση αυτή δίδεται από τον ίδιο τον συγγραφέα, που έζησε τον 8ο αιώνα.
Το έργο Καλίλα ουα-Ντίμνα επηρέασε και Ανατολή και Δύση. Μεταφράστηκε και παραφράστηκε καθόλο το Μεσαίωνα σε πολλές γλώσσες και πολλές φορές. Έστω κι αν δεν είναι γνωστό, η πρώτη μετάφραση του έργου στην Ευρώπη ήταν ελληνική, το 1080, ‘προστάξει κυρ Αλεξίου Κομνηνού’! Το ενδιαφέρον ήταν τέτοιο, που ξανά-μεταφράστηκε στα ελληνικά, κι από κει στα σλαβονικά, λατινικά, ιταλικά, γερμανικά. Το ίδιο το αραβικό κείμενο μεταφράστηκε το 14ο αιώνα στα καστιλιάνικα. Όλη η Ευρώπη κατακλύστηκε απ’ αυτό, με τη διπλή πύλη του Βυζαντίου αφενός, της Ανδαλουσίας αφετέρου.
Το αραβικό αριστούργημα ωστόσο έχει ξένη καταγωγή: είναι η ινδική Πεντάτευχος, Παντσατάτρα (1). Παρόλο που η Παντσατάντρα μεταφράστηκε σε άλλες γλώσσες πριν τα αραβικά, και σε πολλές μετά τα αραβικά, ωστόσο η ποιότητα του αραβικού έργου σφράγισε την οικουμένη.
Όλα τα έργα άνταμπ. Είχαν την εκπληκτική δυναμική να προκαλούν με τη γραφή τους, την αναζήτηση της αλήθειας. Το σημαίνον γίνεται τρόπος να προχωρεί ο συγγραφέας ή ο αναγνώστης πέρα από τις δυνατότητές του, να υπάρχει δηλαδή μπροστά στην πολυσημεία και μπορεί να διαβάζει ανακαλύπτοντας σε κάθε ανάγνωση ένα νέο καρπό .
Όταν σε κάποια στιγμή το άνταμπ άρχισε να φθίνει, υποχώρησε στα γραφή του η διερεύνηση της αλήθειας. Μανιερισμός κατέκλυσε τη γραφή αυτών που ήθελαν να γράφουν άνταμπ, κι αντί γι’αυτό, έγραφαν ‘λόγια’. Ο εγκυκλοπαιδισμός, ο μανιερισμός, δεν ήταν πια προσέγγιση πολιτισμού, ήταν μάταιος ναρκισσισμός. Ήταν η μόδα του φωνητικά ωραίου. Να τι γράφει ο Ταουχίντι γύρω στο 1000 γι’αυτή τη μόδα:
{{σόρρυ, στην ομιλία το διάβασα από το βιβλίο μου, εδώ βαριέμαι να το αντιγράψω –αυτό είναι και διαφήμιση για το βιβλίο μου, και διασυρμός του συγγραφέα ως τεμπέλη.
Τέλος πάντων, λέει ο Ταουχίντι ότι όλοι προτιμούν το σαζ, το πολύπλοκο και λοιπά, και τους λείπει η ικανότητα να γράφουν απλό πεζό λόγο}}
Ακριβώς τότε, στην έκβαση της παρακμής, γεννιέται η μακάμα. Είναι ένα νέο είδος λογοτεχνίας. Μερικοί το λένε νουβέλα, δεν έχει σημασία. Άλλοι το είπαν στάσιμο ή κάθισμα. Μακάμα είναι το αραβικό της όνομα. Η μακάμα είναι η ίδια έκβαση της λογοτεχνίας και έκφραση του πολιτισμού της εποχής. Ένα βιβλίο με μακαμάτ, πολλές μακάμα μαζί, είναι σαν ένα βιβλίο με πολλά ολιγοσέλιδα κεφάλαια. Κάθε κεφάλαιο εξελίσσεται σε διαφορετικό τοπίο, κάτι σαν τα παλιά ‘ταμπλό βιβάν’. Το νοσοκομείο, ο δρόμος, η αγορά, το τζαμί, το σχολείο, το δικαστήριο, το δωμάτιο ενός σοφού, το νεκροταφείο, η έρημος, τα πρόθυρα μιας πόλης… με τους τυπικούς ανθρώπους που βρίσκονται εκεί. Οι άνθρωποι αυτοί είναι πάντα διαφορετικοί. Επομένως, δεν υπάρχει χρόνος μέσα σ’ αυτά τα βιβλία, υπάρχει όμως πολύτιμη πληροφόρηση για την κοινωνία της εποχής, ήτοι το πέρασμα της α’ χιλιετίας. Τι ενώνει όλες τις μακάμες; Σε όλες τις μακάμες αποκαλύπτεται στο τέλος ότι ο κεντρικός ήρωας είναι πάντα ο ίδιος. Ο ήρωας της σειράς, ο οποίος είναι ένας μπαγαπόντης που υποδύεται διάφορους ρόλους, που ξεγελάει τους πάντας και τα πάντα, γιατί είναι οπλισμένος με το μοναδικό, εξαιρετικό όπλο, τη γλώσσα. Ενώ δεν είναι θεολόγος, γιατρός, νομικός, έμπορος κλπ, περνιέται για τέτοιος ανάμεσα στους ειδικούς, χάρη στην εξυπνάδα του, αποδεικνύοντας ότι η ευφυία είναι ανώτερη της γνώσης (ήτοι, ότι το κάθε πρόσωπο μπορεί να είναι ανεξάρτητο γιατί έχει μεγαλύτερη αξία πέραν της κοινωνικής του θέσης!!!) Μ’ αυτόν τον τρόπο, αποκαλύπτεται και ένα επαναστατικό, σαρκαστικό βλέμμα πάνω στην κοινωνία. Ξεγυμνώνεται η σοβαροφάνεια και αποκαλύπτεται το κενό. Εμφανίζεται το ψέμα ως ζωγράφος της κοινωνίας. Μια από τις μακάμα τελειώνει ως εξής:
Ε, εσύ άνθρωπε, έτσι συμπεριφέρεσαι, όταν μίλησες όπως μίλησες;’
Τότε ο κεντρικός ήρωας απαντάει και καταλήγει:
Κι αν ο ντουνιάς ήταν σωστός, δε θα’ταν οι μικροί στην εξουσία! »
Αν διαβάσεις τις μακάμα σαν πικάντικες ιστορίες, κέρδισες τη διασκέδασή σου. Αν όμως τις διαβάσει ως ελεύθερους μάρτυρες της εποχής του, τις αντιλαμβάνεσαι ως μια κραυγή αμφισβήτησης, ένα επαναστατικό άνοιγμα προς τα εμπρός.
Το όπλο του ήρωα είναι η γλώσσα του. Χάρη στην ευφράδεια του ήρωα των μακάμα, ο συγγραφέας απελευθερώνεται και εκφράζεται ελεύθερα, κρίνοντας τη θρησκεία, τη φιλοσοφία, το κατεστημένο, παίρνοντας θέση σ’ ένα πλήθος θεμάτων.
Πώς μπορεί όμως ο συγγραφέας να μιλά τόσο αθυρόστομα; Να κρίνει και επικρίνει και κατακρίνει τόσες από τις επίσημες πτυχές της κοινωνίας και της σκέψης της εποχής; Μα! «Είναι μοναδικό κι αμίμητο σ’ αυτό το έργο η επιδέξια και μεγαλοφυής μεταμφίεση», γράφει ένας σύγχρονος συγγραφέας . Ο ήρωας κυκλοφορεί μεταμφιεσμένος. Το ίδιο, κι αυτό είναι το μεγαλείο του, και ο συγγραφέας! Κάθε μακάμα αρχίζει σε τρίτο πρόσωπο:
«Ο Χάριθ, γιος του Χαμάμ, ο διψασμένος για γνώση γιος του τολμώντος ανδρός, έτσι μίλησε ενθυμούμενος τα παλιά(6).»
Μετά ακολουθεί η διήγηση σε πρώτο πρόσωπο, που, ευτυχώς για εκείνον που θα ελέγξει η λογοκρισία, δεν είναι ο συγγραφέας!
«Ο Χάριθ, ο διψασμένος για γνώση γιος του τολμώντος ανδρός» περιγράφει την τυχαία, κάθε φορά, συνάντησή του με τον ήρωα, τον «΄Αμπου Ζάιντ, τη λαμπάδα των ταξιδιωτών, το σκήπτρο των εγγραμμάτων».
Έτσι οι μακάμα και οι συγγραφείς τους προστατεύονται από τη λογοκρισία. Σα να λέει ο συγγραφέας «δεν το είπα εγώ, το είπε ο διψασμένος για γνώση γιος του τολμώντος ανδρός, που το άκουσε από τον Αμπου Ζάιντ, τη λαμπάδα των ταξιδιωτών, το σκήπτρο των εγγραμμάτων!»
«Ταξιδιώτης στη χίμαιρα, όπως ο Θερβάντες», μα πριν απ’αυτόν. Μακάμα, πάντως, γράφτηκαν και στην Ισπανία. Στα αραβικά. Ανάμεσα στο 1000 και κάτι και τον 14ο αιώνα. Αντί-΄ηρωας, επαναστάτης, καταφερτζής, καταδότης της ελαφρότητας της σοβαροφάνειας. Ένα άτομο χειραφετημένο και διασκεδαστικό, που καυτηριάζει το παράλογο της κοινωνίας με το δικό του παράλογο και πονηρό τρόπο. Έτσι, πέντε αιώνες αργότερα, «ο διψασμένος για φως φιλόσοφος», όπως αναφέρει ο Στρατής Τσίρκας , «θα δημιουργήσει ένα έργο όπου «το αμίμητο σ’ αυτό το έργο θα είναι η επιδέξια και μεγαλοφυής μεταμφίεση». «Δεν το είπα εγώ, θα πει ο διψασμένος για φως φιλόσοφος. Δεν το είπα εγώ, το είπε η κυρία Stultitia». O Έρασμος, γεννημένος στο Ρότερνταμ, γράφει, και υπογράφει η κυρία Μωρία. Για το Μωρίας Εγκώμιον, ο Έρασμος γράφει στο φίλο του, Τόμας Μωρ, τον Άγγλο οραματιστή της ουτοπίας: «Μου έδωσε την ιδέα το επίθετό σου, Μωρ: είναι τόσο κοντά στη Μωρία, ήγουν στην Τρέλα, όσο του λόγου σου είσαι μακριά από δαύτη (7)» Γεννημένος στις Κάτω Χώρες, ο φοβερός ουμανιστής, γράφει στα λατινικά ένα επαναστατικό κείμενο βασισμένος στη συγγένεια ήχου μεταξύ μιας ελληνικής λέξης ‘μωρία’, και του καρδιακού του και άτυχου φίλου. Και η τρέλα λέει: «Σαν να μου φαίνεται πως μιμούμαι τους σημερινούς ρήτορες(8)»…
Διαβάζοντας, οι πύλες της συγγένειας ανοίγουν. Τότε ο κόσμος φανερώνεται φιλικός, προσηνής, με μια «Βαβέλ ευτυχισμένη (9)» και μονιασμένη, αναγνωρίζοντας κοινό το ποτήρι της γνώσης και των βασάνων στη ζωή όλων μας.
notes:
1. Lancereau, E., Pañcatantra traduit du sanskrit et annoté par Édouard Lancereau, introd. de Louis Renou, Paris, UNESCO 1991.
2. Άλλωστε, γι’ αυτό ίσως και είναι διαδεδομένο στο άνταμπ η διπολική αναφορά ‘ασλ’ - ‘φασλ’ (ρίζα - κλαδί)…
3. Ε. Κονδύλη-Μπασούκου, Εισαγωγή στη Λογοτεχνία των Αράβων, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999, σελ. 266. Ο Ταουχίντι, διαμαρτυρόμενος για τη ματαιοδοξία της γραφής και των συγγραφέων της, έκαψε όλα τα γραπτά του. Μ’αυτό βέβαια τον τρόπο, τόνιζε το γνωστό: αναγνώστης και συγγραφέας είναι ένα κοινωνικό κράμα υπεύθυνο για όλες τις πλευρές της λογοτεχνίας:και για τη γραφή της, και για την κριτική της.
4. Κονδύλη, σελ. 273.
5. Η …γλυκιά ειρωνεία της λογοτεχνίας είναι ότι αφενός, όπως φαίνεται και σε τούτη την αναφορά μας στις μακάμα, δεν είναι μοναδικό ότι συμβαίνει στο αναφερόμενο έργο, και αφετέρου, δυο είναι οι σύγχρονοι συγγραφείς, που στην προσπάθεια μετάφρασης του Έρασμου, χρησιμοποίησαν αυτή τη φράση, που εμείς με τη σειρά μας κλέβουμε για να αναφερθούμε με αυτήν στις μακάμα του 11ου αιώνα. Γράφει ο Τσίρκας για το Μωρίας Εγκώμιο: «Ό,τι είναι μοναδικό κι αμίμητο σ’ αυτό το έργο» παρατηρεί ο Τσβάιχ, είναι η επιδέξια και μεγαλοφυής μεταμφίεση που μας παρουσιάζει ο συγγραφέας. Ο Έρασμος δεν παίρνει ο ίδιος το λόγο για να τα ψάλει στους ισχυρούς της γης, αλλά ανεβάζει στην έδρα τη Stultitia, την Τρέλα (…). Κι έτσι γίνεται μια διασκεδαστική παρεξήγηση. Ποτέ δεν ξέρεις ποιος μιλάει. (…) Χάρη σ’αυτό το διφορούμενο, ο Έρασμος δημιουργεί για τον εαυτό του μια θέση που τον κάνει άτρωτο και του επιτρέπει όλες τις τολμηρότητες». Εράσμου, Μωρίας Εγκώμιον. Μετάφραση Στρατή Τσίρκα, Εκδόσεις Ηριδανός, Αθήνα 1970, σελ. 25.
6. Κονδύλη, σελ. 271, 274.
7. Εράσμου, Μωρίας Εγκώμιον. Μετάφραση Στρατή Τσίρκα, Εκδόσεις Ηριδανός, Αθήνα 1970, σελ. 12.
8. Εράσμου, Μωρίας Εγκώμιον. Μετάφραση Στρατή Τσίρκα, Εκδόσεις Ηριδανός, Αθήνα 1970, σελ. 29.
9. Αναφορά στο έργο του Roland Bartes…
