Υπάρχει δικαίωμα στην αυτοκτονία;

πηγή: http://www.protagon.gr/?i=protagon.el.ygeia&id=35973

Όταν βυθίζεται κανείς στην έξοχη όσο και απολαυστική διανοητικότητα του κορυφαίου Έλληνα καθηγητή Ψυχιατρικής και ψυχαναλυτή Νίκου Τζαβάρα, οι πρόλογοι και οι εισαγωγές δεν μπορούν να έχουν ρόλο. Αφορμή για τη συζήτησή μας στάθηκε η πρόσφατη αυτοκτονία του Ρόμπιν Ουίλιαμς και τα ερωτήματα τα οποία αναδύθηκαν στην επιφάνεια, μετά το πρώτο σοκ της τραγικής είδησης.

Κύριε καθηγητά, πάλι είδαμε διαγνώσεις εξ αποστάσεως, με αφορμή την πρόσφατη αυτοκτονία του Ρόμπιν Ουίλιαμς! Γιατί οι επαγγελματίες Υγείας, ιδιαιτέρως οι ψυχίατροι και οι ψυχολόγοι, δεν αντιλαμβάνονται το αντιδεοντολογικόν της υπόθεσης;

Αυτή η ερώτησή σας είναι για μένα ιδιαίτερης σημασίας γιατί παραπέμπει σε μία πρακτική που δυστυχώς ακολουθείται κατά διαστήματα από μία σειρά συναδέλφων μου και ψυχολόγων. Είναι τωόντι αντιδεοντολογική και αντιεπιστημονική η τάση να ενδίδουν στην πίεση που ασκείται κυρίως από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης για να προβούν σε δηλώσεις που αφορούν την ψυχοπαθολογική πραγματικότητα ενός συγκεκριμένου ατόμου. Η ψυχιατρική είναι σε θέση να καταλήξει σε διαγνωστικά συμπεράσματα μόνον υπό τον όρο ότι διασφαλίζονται οι κλινικές προϋποθέσεις, οι ιδιαίτερες συνθήκες κάτω από τις οποίες συντελείται το έργο της. Διαφορετικά, δίχως την εφαρμογή της ειδικής της μεθοδολογίας παύει να μπορεί να ισχυρισθεί πως προσφέρει στην κατανόηση του οποιουδήποτε ανθρώπου, του οποιουδήποτε ασθενούς, κάτι που δεν συμπεριλαμβάνεται στις ψυχολογικές εικασίες και των μη ειδικών. Οι πολίτες, και μάλιστα οι κριτικά σκεπτόμενοι, δεν τη χρειάζονται, λοιπόν, όταν η ίδια προεξοφλεί – κάποτε μάλιστα στιγματίζοντας – διαγνώσεις για τις οποίες απαιτούνται οι αυστηρές διαδικασίες κλινικών συνθηκών. Αλλά και εάν ένας συμπολίτης μας έχει υποβληθεί σε μία αυστηρή διαγνωστική διαδικασία, και τότε - αυτό είναι τόσο αυτονόητο όσο και σημαντικό -, τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει ένας ιατρός δεν είναι κοινοποιήσιμα γιατί είναι υποχρεωμένος να σεβαστεί την επαγγελματική του απαραβίαστη υποχρέωση να τηρεί το απόρρητο των εξεταστικών του συμπερασμάτων. Φυσικά υπάρχουν εξαιρέσεις που υπαγορεύονται από τη Δικαιοσύνη όταν λ.χ. ένας ψυχίατρος ή ψυχολόγος διαδραματίζει τον ρόλο του πραγματογνώμονα. Αλλά ακόμη και τότε οφείλει να παρουσιάσει τις απόψεις του με τη μεγαλύτερη δυνατή ευαισθησία και εχεμύθεια ώστε να μην υπερβαίνουν οι περιγραφές του το απαραίτητο πλαίσιο για τη διερεύνηση της αλήθειας. Άρα, ο ψυχίατρος προστατεύει την προσωπικότητα κάθε ατόμου μέσω της σιωπής του. Είναι κάτι όλως διαφορετικό αν κληθεί να συμμετάσχει σε προσπάθειες διαφωτισμού της κοινής γνώμης οπότε και δεν παρουσιάζει απόψεις που συγκλίνουν στη διάγνωση ενός συγκεκριμένου ατόμου, αλλά τις γενικότερες επιστημονικές θέσεις στις οποίες στηρίζεται η επιστημονική του γνώση.

Με αφορμή επίσης την αυτοκτονία του Ρόμπιν Ουίλιαμς ήρθε και πάλι στην επικαιρότητα ο ισχυρισμός περί ηθικού δικαιώματος στην αυτοκτονία. Γνωρίζουμε το ηθικό και νομικό δικαίωμα στην ιατρικώς υποβοηθούμενη ευθανασία, σε περιπτώσεις χρονίων ασθενειών στο τελικό και οδυνηρό στάδιο, αλλά μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει ηθικό δικαίωμα στην αυτοκτονία για έναν καταθλιπτικό ασθενή;

Θίγετε ένα τεράστιας σημασίας θέμα το οποίο δεν μπορώ, δεν μπορούμε θα έλεγα να διαπραγματευτούμε έστω και μερικώς στο πλαίσιο μιας συνέντευξης. Πάντως, ας αρχίσω με δύο παρατηρήσεις που διευκολύνουν κάπως την αντιπαραβολή του ηθικού αιτήματος με τα πραγματικά δεδομένα. Από την εποχή του μεγάλου Γάλλου κοινωνιολόγου Dürkheim, στα τέλη του 19ου αιώνα, γνωρίζουμε πως σε διαφορετικές κοινωνίες έχουμε διαφορετικά στατιστικά δεδομένα για τις αυτοκτονίες που παρουσιάζουν ωστόσο μία σε μεγάλο βαθμό αμετάβλητη διαχρονική σταθερότητα. Έτσι λ.χ. η Ουγγαρία παρουσιάζει ετησίως ένα δεκαπλάσιο αριθμό αυτοκτονιών από την Ελλάδα η οποία παραμένει από δεκαετίες σε μία από τις χαμηλότερες βαθμίδες των ευρωπαϊκών χωρών. Είναι μάλιστα επίσης αξιοσημείωτο το γεγονός πως οι βόρειες χώρες διακρίνονται από έναν μεγαλύτερο αριθμό αυτοκτονιών από τις νοτιότερες – κάτι που δεν αντιστοιχεί στις διαφορές του βιοτικού επιπέδου. Αυτή η πρώτη διαπίστωση δείχνει τη δυσερμήνευτη πολυπλοκότητα του προβλήματος που μας απασχολεί και παραπέμπει σε μόνιμους παράγοντες που δεν σχετίζονται πάντα άμεσα με ηθικά αιτήματα.

Ο δεύτερος σχολιασμός μου αφορά τη συνείδηση, την ηθική συνείδηση των καταθλιπτικών ασθενών που οδηγούνται σε απόπειρες αυτοχειριασμού. Τα εν λόγω άτομα διαθέτουν ένα ιδιαιτέρως αυστηρό Υπέρ-Εγώ, μία ιδιαιτέρως αυστηρή ηθική που όμως – για λόγους που δεν μπορώ αυτή τη στιγμή να αναπτύξω – δεν είναι σε θέση πολλές φορές να τα προστατεύσει από τις ισχυρότατες αυτοκτονικές τάσεις τους. Βλέπετε πως και με αυτό το παράδειγμα – δεν αυτοκτονούν, φυσικά, μόνον οι καταθλιπτικοί ασθενείς – επιθυμώ να υπογραμμίσω πως οι οποιεσδήποτε ηθικές επιταγές προσκρούουν στην αδυσώπητη ψυχολογική συνθήκη. Κατά το παρελθόν επικρατούσε στην Ψυχιατρική η άποψη πως η ιδιαιτέρως αυστηρή φύλαξη καταθλιπτικών ασθενών με ισχυρές τάσεις αυτοκτονίας θα μπορούσε να τους παρεμποδίσει από αυτοκαταστροφικές ενέργειες. Γνωρίζουμε πλέον πως με τη φιλελευθεροποίηση που επέτυχε κυρίως η σύγχρονη Κοινωνική Ψυχιατρική, με τη μείωση της ασφυκτικής ή και βίαιης παρακολούθησης των ασθενών δεν αυξήθηκε η αυτοκτονικότητά τους, αλλά παρέμεινε περίπου στα ίδια επίπεδα ή χάρη στη διαφορετικής μορφής φροντίδα μειώθηκε.

Η Ψυχιατρική επικεντρώνει το κλινικό της ενδιαφέρον στην κατανόηση των προϋποθέσεων που οδηγούν στην αυτοκτονία. Στο πλαίσιο του διαλόγου που διαμορφώνεται με τους ασθενείς αναζητεί φυσικά τρόπους με τους οποίους επηρεάζεται η αυτοκτονικότητα – δίχως πάντοτε να μπορεί να αποφύγει τις εκδηλώσεις της. Είναι πρόδηλο πως διαθέτει ένα ευρύτατο φάσμα θεραπευτικών μέσων – από τα σύγχρονα ψυχοφάρμακα έως την ψυχοθεραπεία – με τα οποία προσπαθεί να συνδράμει εκείνους που πάσχουν ψυχικά. Δεν πρόκειται για το αναφαίρετο δικαίωμα της αυτοκτονίας, αλλά για την παρεμπόδισή της χάρη στις θεραπευτικές τεχνικές που μπορούν να χρησιμοποιηθούν. Και δεν υπάρχει καμία αμφιβολία πως αυτό επιτυγχάνεται πολλές φορές.

Η κυρίαρχη τάση στην Ψυχιατρική είναι ο εντοπισμός και η αντιμετώπιση των συμπτωμάτων της ασθένειας στον παρόντα χρόνο, εδώ και τώρα. Νομίζετε ότι έχει κάποιο νόημα στην περίπτωση της κατάθλιψης η αναζήτηση παλαιοτέρων βιωμάτων και εμπειριών του ασθενή; Μπορεί να δουλέψει η ψυχοθεραπεία;

Μα, οπωσδήποτε. Τόσο η παραδοσιακή φαινομενολογία, η σύγχρονη κλινική ψυχιατρική, και βεβαίως πολύ περισσότερο η ψυχοδυναμικά προσανατολισμένη ψυχοθεραπεία ενδιαφέρονται για το παρελθόν του ασθενούς, για τη συνάρτηση της δεδομένης ψυχοπαθολογικής του κατάστασης με τα βιογραφικά του στοιχεία. Αυτό δεν αφορά μόνον τις καταθλίψεις, αλλά όλες τις μορφές αποκλίνουσας συμπεριφοράς υπό την ευρύτερη έννοια του όρου. Μέλημα της ψυχιατρικής οφείλει να παραμείνει η αποκαλούμενη ενσυναισθητική κατανόηση του ασθενούς που συνοδεύεται από την ανάπλαση στον ψυχισμό του θεραπευτή των όσων συντελούνται στην ψυχική σφαίρα του ασθενούς. Αυτό δεν είναι κάτι το εύκολο και προϋποθέτει εκείνες τις δεξιότητες που αποκτούνται διαμέσου της μαθητείας. Όμως, όταν ο οποιοσδήποτε εκτεθειμένος σε ψυχικό άλγος, έχει την αίσθηση ότι ο γιατρός "τον έχει καταλάβει", τότε έχει συντελεσθεί ένα πρώτο βήμα για την εδραίωση μιας εξελισσόμενης σχέσης απαραίτητης για την πρόοδο της θεραπείας.

Προσωπικά είμαι πεπεισμένος πως η ψυχοθεραπεία που περιλαμβάνει ποικίλες μεθόδους είναι απαραίτητη για τον σύγχρονο ασθενή έστω και αν είναι πολλές φορές ένα συνοδό εργαλείο στο πλαίσιο μιας γενικότερης θεραπευτικής στρατηγικής, όπως λ.χ. ο συνδυασμός της με αντικαταθλιπτικά. Είμαι πεπεισμένος πως η ψυχοθεραπεία πρέπει να παραμείνει το αναφαίρετο πλαίσιο της ουσιαστικής ψυχιατρικής προσέγγισης.

Θεωρείτε ότι χορηγούνται σήμερα πολύ εύκολα τα φάρμακα στην κλινική Ψυχιατρική, ιδιαιτέρως στην περίπτωση της κατάθλιψης; Τα αντικαταθλιπτικά είναι τα πρώτα σε κατανάλωση φάρμακα στη χώρα μας...

Μερικές φορές ναι, γιατί δίχως άλλως οι επικρατούσες τάσεις της βιολογικής ψυχιατρικής στην έρευνα και την θεωρία ασκούν έμμεσα ή άμεσα έναν ιδεολογικό επηρεασμό υπέρ της ψυχοφαρμακολογικής αποτελεσματικότητας. Φυσικά υπάρχει παράλληλα ένα ευρύτερο πλέγμα διαλόγου και συνεργασίας με τις φαρμακευτικές βιομηχανίες των οποίων η υλική υπεροχή διευκολύνει την προώθηση της βιολογικής ερμηνείας. Εντούτοις δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι η πρόοδος στον εν λόγω τομέα είναι γνήσια και τεκμηριωμένη ώστε η λελογισμένη χρήση των ψυχοφαρμάκων είναι αξιοποιήσιμη ιδιαιτέρως για ορισμένες ψυχικές ασθένειες. Όμως όπως υπάρχει ο κίνδυνος μιας ιδεολογικής απολυτοποίησης της ψυχοθεραπείας, έτσι μπορεί και διαμορφώνεται αντιστρόφως η εξακολουθητική επιλογή ψυχοφαρμάκων για την οποιαδήποτε ένδειξη μιας ψυχικής διαταραχής.

Παρά το γεγονός ότι η κατάθλιψη είναι τόσο διαδεδομένη νόσος, ώστε το 2020 θα είναι η πρώτη σε επιπολασμό νόσος διεθνώς, κατά τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, γιατί υπάρχει ακόμη τόση ντροπή όταν είναι να πάμε στον ψυχίατρο; Τόσοι άνθρωποι με ψυχιατρικά προβλήματα γύρω μας και εμείς ντρεπόμαστε και φοβόμαστε τον ψυχίατρο...

Η ιστορία της ψυχιατρικής, αλλά και η σημερινή της πραγματικότητα σε ορισμένες χώρες, είναι βεβαρημένη από τη χρήση μεθόδων αποκλεισμού και βίας. Μόλις τα τελευταία πενήντα χρόνια συντελέστηκε και συντελείται ο εξανθρωπισμός των δομών της. Ας υπενθυμίσω μόνο το όνομα της Λέρου για να γίνει αντιληπτή η συνάρθρωση του παρελθόντος της ψυχιατρικής με τις χειρότερες μορφές ατομικής εξαθλίωσης των ψυχικά πασχόντων. Και δεν θα δίσταζα να ισχυρισθώ πως αυτές οι παραδόσεις κατατρύχουν ακόμη και σήμερα τις ψυχιατρικές στάσεις και νοοτροπίες γι’ αυτό η κριτική αυτοπαρατηρησία δεν πρέπει να εγκαταλείψει τη σημερινή μεταρρυθμιζόμενη ψυχιατρική.

Αυτές οι εμπειρίες από το παρελθόν είναι εκείνες που σε μεγάλο βαθμό προκαλούν την επιφύλαξη απέναντι στους συναδέλφους μου. Εκείνοι που επιθυμούν την ψυχιατρική συνδρομή φοβούνται πολλές φορές - όχι πάντα - τις ενδεχόμενες καταπιεστικές της μεθόδους και παράλληλα φοβούνται τον κοινωνικό τους στιγματισμό όταν επισκέπτονται έναν ψυχίατρο. Από την άλλη πλευρά έχει δημιουργηθεί τα τελευταία χρόνια η αντίθετη τάση του εκψυχιατρισμού της ατομικής και κοινωνικής συμπεριφοράς, η καταφυγή σε ψυχοπαθολογικούς όρους για την ερμηνεία τους.

Τελικά, κύριε καθηγητά, υπάρχει πράγματι η τάση προς την ολοένα και πιο έντονη ψυχιατρικοποίηση, ολοένα και περισσοτέρων εκφάνσεων της καθημερινής κοινωνικής ζωής και της κοινωνικής συμπεριφοράς των ατόμων;

Αυτή η αντινομία είναι άκρως ενδιαφέρουσα. Μεταξύ άλλων αντικατοπτρίζει την αποφυγή του θεωρητικού ερμηνευτικού οπλοστασίου άλλων επιστημών, όπως της κοινωνιολογίας ή φιλοσοφίας, και πολύ περισσότερο αφαιρεί από τον δοκιμαζόμενο πολίτη την κινητοποίηση των δικών του δυνατοτήτων να αναλύσει την πραγματικότητα που τον περιβάλλει. Εκψυχιατρισμός σημαίνει πολλές φορές κατά την κρίση μου παθητική αποδοχή πρόχειρων, επιφανειακών ιδεολογημάτων με τα οποία κατακλύζεται ένα μέρος της σκέψης μας. Βεβαίως αυτή η στενή αντίληψη για την αναγωγή των πάντων σε ψυχολογισμούς, πρέπει προφανώς να υπαγορεύεται απ’ ορισμένες ανεπάρκειες άλλων ιδεολογικών σχημάτων που δοκιμάστηκαν και δεν ικανοποίησαν.

Βασίλης Βενιζέλος