‘Ο Τσίρκας στον κόσμο των ιδεών’

Συμπόσιο στο Megaron Plus

Εκατό χρόνια από τη γέννηση
του Στρατή Τσίρκα,
μια επιστροφή σε μια μεγάλη ανατροπή στα ελληνικά γράμματα

Πέμπτη 8 Δεκεμβρίου 2011
Ώρα έναρξης 7 μμ.
Είσοδος ελεύθερη με δελτία προτεραιότητας
Η διανομή των δελτίων αρχίζει στις 5.30


Το Megaron Plus, έναν αιώνα μετά τη γέννηση του συγγραφέα, που με τις Ακυβέρνητες Πολιτείες όρισε ένα νέο κεφάλαιο, χωρίς προηγούμενο, στο ελληνικό μυθιστόρημα, επιστρέφει στο έργο του, για να ανιχνεύσει με το Συμπόσιο που διοργανώνει με τίτλο : ‘o Τσίρκας στον κόσμο των ιδεών’, τη λογοτεχνική του προσωπικότητα, να παρακολουθήσει την κίνησή του μέσα στον κόσμο των ιδεών, να τον συναντήσει στην εποχή του, να αναζητήσει τις σχέσεις του με την Ιστορία, τις ιδεολογίες, την αισθητική, τη νεολαία, τα ρεύματα.

Η Λίζυ Τσιριμώκου (καθηγήτρια Θεωρίας της Λογοτεχνίας και Συγκριτικής Γραμματολογίας στο Α.Π.Θ.), η Αγγέλα Καστρινάκη (καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης), ο Αλέξης Ζήρας και ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου (κριτικοί λογοτεχνίας) συμμετέχουν στη συζήτηση, που γίνεται με τη φροντίδα και τον συντονισμό του δημοσιογράφου, διευθυντή του περιοδικού ‘Διαβάζω’, Γιάννη Μπασκόζου. Δυο παλιοί φίλοι του Στρατή Τσίρκα, ο ποιητής Τίτος Πατρίκιος και ο κριτικός Δημήτρης Ραυτόπουλος, θα παρέμβουν στη συζήτηση με προσωπικές μαρτυρίες από τη σχέση τους με τον άλλον αυτόν Αλεξανδρινό.



Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες, μια τρίτομη τοιχογραφία του Β’ Πολέμου και της Α αντίστασης στη Μέση Ανατολή «οδήγησαν σε ένα πιο προχωρημένο στάδιο τη νεωτερική μυθιστορηματική γραφή στην Ελλάδα… Ο Τσίρκας για να συνθέσει την τριλογία του, επινοεί μια τεχνική εκλεπτυσμένη, που δεν έχει εφαρμοστεί ξανά στο ελληνικό μυθιστόρημα», γράφει ο Μάριο Βίτι, στην Ιστορία του της Ελληνικής Λογοτεχνίας. Και ο Παναγιώτης Μουλάς, το 1961, τη χρονιά που εκδίδεται η Λέσχη, ο πρώτος τόμος της τριλογίας, καλωσορίζει αυτή την χωρίς προηγούμενο ανατροπή στα ελληνικά γράμματα: « Πίσω από την έξοχη ευαισθησία του συγγραφέα δεν είναι δύσκολο να ξεχωρίσεις το ιστορικό μάτι που αγωνίζεται να συνθέσει σε σύνολο μια εποχή… ύφος σφιχτό, γλαφυρό, συνειρμός που φτάνει ως την ποίηση, χιούμορ, δεξιοτεχνία και οξύτατη παρατήρηση συγκροτούν, είναι αλήθεια, ένα βιβλίο μεγάλης σημασίας».

Αν και το σύνολο της κριτικής εκείνης της ταραγμένης και πολωμένης δεκαετίας του 60, υποδέχεται τις Ακυβέρνητες Πολιτείες με περιορισμένη κατανόηση και η Αριστερά με επιφύλαξη και δυσφορία, ο Τσίρκας θα αναγνωριστεί πανηγυρικά από τους νεότερους μελετητές του όχι μόνο ως κορυφαίος λογοτέχνης, αλλά και ως άγρυπνη συνείδηση, ως συγγραφέας υψηλής ευθύνης. «Όπως το λες, όπως το γράφεις, αυτό είσαι. Το ύφος είναι το πιο άσφαλτο κριτήριο της στάσης σου απέναντι στον άλλον, πόσο τον νοιάζεσαι, πόσο τον σέβεσαι», με τα δικά του λόγια.

Ο Στρατής Τσίρκας δεν έγραφε για να δοξαστεί, αλλά ως αυτόπτης μάρτυρας και λογιστής δραματικών γεγονότων αγωνιούσε να αποτυπώσει σε μια αφήγηση, ό,τι είχε ζήσει, να μετατρέψει την εμπειρία σε σημασία, να συμφιλιώσει την πράξη με το λόγο και να μείνει συνεπής σε έναν καθαρό, μη ιδεολογικό τρόπο σκέψης, αφήνοντας σε κάθε πράγμα τη δική του φωνή και σε κάθε πρόσωπο την ιδιαιτερότητά του. Γι αυτό και παραδίδει το opus magnum του στα ώριμα χρόνια του, όταν μισός αιώνας ιστορικών καταιγίδων έχει αποθηκευτεί στη μνήμη του και έχει μετατραπεί σε πυξίδα στοχασμού.

Γεννήθηκε το 1911 στη λαϊκή γειτονιά Αμπντίν του Καϊρου, στην οδό Αμπντέλ Νταγιέμ, όπου μαζί με φτωχούς Έλληνες και Άραβες ζει η οικογένεια Χατζηανδρέα . Ο πατέρας, Κωστής, έχει το κουρείο  «Coiffeur du Nil» (Ο κουρέας του Νείλου) και έχει φτάσει στην Αίγυπτο από την Ίμβρο για να αποφύγει να κάνει το στρατιωτικό του στον τουρκικό στρατό. Το 1910 παντρεύτηκε την Περσεφόνη Σαμαράκη, κόρη μεταναστών από τη Χίο και ένα χρόνο μετά απέκτησε μαζί της το πρώτο τους παιδί, τον Γιάννη, που αργότερα θα υιοθετήσει το όνομα Στρατής Τσίρκας.

Το 1917 ο Γιάννης θα γραφτεί στην Αμπέτειο Σχολή, όπως όλα τα αγόρια της ελληνικής παροικίας και όταν σχολάει –και δεν τρέχει στο κουρείο του πατέρα του για να βοηθήσει- παίζει στα σοκάκια με τα φτωχά Αραβόπουλα, που θα τα περιγράψει αργότερα στα βιβλία του με μεγάλη τρυφερότητα.

Ζει τα μεγάλα γεγονότα, το τέλος τους Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, το 1918, την εξέγερση των Αιγυπτίων εναντίον των Άγγλων, το 1919 και αν και έχει άλλα όνειρα, θα ακολουθήσει το εμπορικό τμήμα της Αμπετείου για σίγουρο επαγγελματικό μέλλον. Διαβάζει άπληστα λογοτεχνία, πηγαίνει σε βιβλιοθήκες, μεταφράζει ποίηση, γράφει και το 1927 δημοσιεύει, για πρώτη φορά, μεταφράσεις σε ελλαδικά περιοδικά.

Το 1929 και ενώ ο πατέρας του πεθαίνει από φυματίωση, βρίσκει δουλειά στην Άνω Αίγυπτο, στο Αμπουκίρ, σε εκκοκκιστήριο βάμβακος, στην αρχή ως λογιστής και κατόπιν ως διευθυντής. Είναι απομονωμένος, αλλά γράφει. Τα καλοκαίρια πηγαίνει στην Αλεξάνδρεια, ανακατεύεται με τους λογοτεχνικούς κύκλους και σε ένα από αυτά τα ταξίδια, το 1930, γνωρίζει τον Κωνσταντίνο Καβάφη. Τις λίγες συναντήσεις τους στο σπίτι του ποιητή, τις σιβυλλικές κουβέντες του, θα τις ανακαλέσει πολύ αργότερα για να γράψει το 1958 ένα βιβλίο τομής για το έργο του Καβάφη: «Ο Καβάφης και η εποχή του».

Πρώτο του διήγημα ,«Το μεσημεριάτικο», δημοσιευμένο στο περιοδικό Πρωτοπορία  και πρώτη του συλλογή «Οι Φελάχοι», το 1937, ένας σπαρακτικός φόρος τιμής στους καθημερινούς, βασανισμένους Αιγύπτιους, που τους έχει γνωρίσει βαθιά στην Άνω Αίγυπτο και έχει ταυτιστεί με τα πάθη τους. «Τραγουδώ την Αίγυπτο. Τι οχληρό βιβλίο, θα πουν. Μυρίζει χώμα και ιδρώτα και σβουνιές και χνώτα. Κι ακόμα δεν βρίσκει κανείς εκεί παρά κραυγές και μοιρολόγια. Χαθήκανε οι ομορφιές των Φαραώ και οι οβελίσκοι; Τα δειλινά, οι χουρμαδιές και οι πυραμίδες; Ναι, τραγουδώ την Αίγυπτο, αυτήν που δεν σας δείχνει ο Κουκ, που σκουντουφλάτε χρόνια χωρίς να τη βλέπετε. Και τραγουδώ την Αίγυπτο, αυτήν που με θρέφει και με σκέπει σαν μητέρα…».

Ο ανερχόμενος φασισμός, η απειλή του πολέμου, απορροφούν απόλυτα τον Τσίρκα. Ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 30 έχει συνδεθεί με το κομμουνιστικό κίνημα και το 1935 γίνεται μέλος της αντιφασιστικής Ligue Pacifiste. Οι αριστεροί  Έλληνες της Αιγύπτου δρουν εναντίον της μεταξικής δικτατορίας και του ισπανικού εμφυλίου και αργότερα θα συγκροτήσουν την Αντιφασιστική Πρωτοπορία, κάτι σαν παρακλάδι του ΚΚΕ.

Το 1937, την ημέρα της σφαγής στην Γκουέρνικα, παντρεύεται την Αντιγόνη Κερασώτη, κόρη σπουδαίου Έλληνα γιατρού του Καϊρου και φεύγει μαζί της για γαμήλιο ταξίδι στην Ευρώπη: Ελλάδα του Μεταξά, Αυστρία του Χίτλερ, Ιταλία του Μουσολίνι, Γαλλία. Στο Παρίσι συναντάει συγγραφείς και παίρνει μέρος στο Β’ Συνέδριο για την Υπεράσπιση της Κουλτούρας Εναντίον του Φασισμού.

Το 1939 εγκαθίσταται στην Αλεξάνδρεια και αναλαμβάνει τη διεύθυνση του βυρσοδεψείου του Μικέ Χαλκούση. Θα μείνει εκεί μέχρι το 1963, όταν το εργοστάσιο θα εθνικοποιηθεί από το καθεστώς Νάσερ, και θα έρθει οριστικά στην Ελλάδα.

Ο Τσίρκας ξέρει την Αλεξάνδρεια καλά. Στη διάρκεια του Β’ Πολέμου δουλεύει με όλες του τις δυνάμεις στις αντιστασιακές οργανώσεις και τον παράνομο τύπο. Το 1942 συμμετέχει στη συντακτική ομάδα του περιοδικού «Έλλην», του πιο σημαντικού αντιφασιστικού εντύπου της Μέσης Ανατολής. Το 1942 μπαίνουν οι Γερμανοί και οι Ιταλοί στην Αλεξάνδρεια. Ο Τσίρκας και η γυναίκα του καταφεύγουν στην Παλαιστίνη και έρχονται σε επαφή με αριστερούς Εβραίους. Μετά την απόκρουση του Ρόμελ, το 1943, επιστρέφουν στην Αλεξάνδρεια, εκείνος γίνεται στέλεχος του Ελληνικού Απελευθερωτικού Συνδέσμου, που είναι οργανωμένος στα πρότυπα του ΕΑΜ. Γράφει πολιτικά και πολιτιστικά άρθρα για τα φλέγοντα θέματα της εποχής.

Το 1957, αμέσως μετά την εθνικοποίηση της διώρυγας του Σουέζ, δημοσιεύει τον «Νουρεντίν Μπόμπα», με υλικό τις μνήμες του από την Άνω Αίγυπτο και την αγανάκτησή του εναντίον των αποικιοκρατών.
Από το 1945 ονειρεύεται ένα μεγάλο μυθιστόρημα, για να μιλήσει και να δικαιώσει το κίνημα, για να μην σιωπήσει για όσα είχε ζήσει. Και το 1960 παραδίδει στο κοινό και την κριτική τη Λέσχη, τον πρώτο τόμο των Ακυβέρνητων Πολιτειών, ένα βιβλίο που διαδραματίζεται στην Ιερουσαλήμ και μιλάει για το αντιστασιακό κίνημα, αποκαλύπτει τα εσωτερικά της αριστεράς και γίνεται κείμενο αναφοράς για όσους αναγνωρίζουν την πραγματικότητα σε αυτό και πέτρα σκανδάλου για το επίσημο Κόμμα. Το 1961 το Κόμμα αποφαίνεται ότι η Λέσχη συκοφαντεί το ΚΚΕ και του ζητάει να την αποκηρύξει. «Πάρτε μόνοι σας την ευθύνη, εγώ βιβλία δεν καίω. Ό,τι βλέπω καταθέτω. Τότε μου είπαν πως η απόφαση ήταν κιόλας βγαλμένη». Το Κόμμα διέγραψε τον Στρατή Τσίρκα και τα ελληνικά γράμματα υποδέχθηκαν έναν κορυφαίο συγγραφέα και ένα βιβλίο-σοκ.

Το 1962 έρχεται ο δεύτερος τόμος, «Αριάγνη», με σκηνικό το Κάιρο του 1942-43 και το 1965 ο τρίτος «Η Νυχτερίδα», που διαδραματίζεται στην Αλεξάνδρεια. Εδώ αποτυπώνεται η επίμονη έγνοια του για τους πρωταγωνιστές του με ένα χορικό όπου οι επιζήσαντες μνημονεύουν τους χαμένους.
Το 1967 απαγορεύεται η κυκλοφορία των Ακυβέρνητων Πολιτειών. Ο Τσίρκας, κάτοικος της Αθήνας πια, συμμετέχει στο Πατριωτικό Μέτωπο και γράφει για τα Δεκαοχτώ Κείμενα. Σκέφτεται ένα καινούργιο έργο, μια νέα τριλογία και το 1976 κάνει την αρχή με την «Χαμένη Άνοιξη», με πρώτη ύλη τα Ιουλιανά και το βασιλικό πραξικόπημα. Οι δύο επόμενοι τόμοι για τη δικτατορία και τη μεταπολίτευση δε γράφτηκαν ποτέ. Ο Στρατής Τσίρκας πέθανε  τον Ιανουάριο του 1980, στο μεταξύ είχε καταφέρει να αλλάξει τη νεοελληνική λογοτεχνία, είχε τολμήσει να δει πέρα από τα όρια των επίσημων πεποιθήσεων και να δημιουργήσει ένα παράδειγμα  υψηλού και έντιμου φρονήματος.

« Ο Τσίρκας δεν δουλεύει με χαρακτήρες, αλλά με όγκους γεγονότων» σημειώνει ο επίσης νεοελληνιστής, καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Σίντνεϊ, Βρασίδας Καραλής, στο περιοδικό Διαβάζω, 1987 «Ό,τι δίνει στις Ακυβέρνητες Πολιτείες μια βαθιά εντύπωση φαντασίας είναι η πλατιά χρήση της ιστορίας όχι απλά ως σκηνικού υπόβαθρου, αλλά ως άρνηση της ιδεολογίας. Οι ήρωες  ξεφεύγοντας από τις διανοητικές μαγγανείες της ιδεολογίας, εντάσσονται σε ένα ιστορικό περιβάλλον που το διαμορφώνουν και τους καθορίζει. ..Ο Τσίρκας δίνει το τέλος του ιδεολογικού ανθρώπου, το τέλος των ολοκληρωτικών γλωσσών, το τέλος της νοοτροπίας που ήθελε τον άνθρωπο να έχει μια συμπαγή και συνολική αντίληψη του κόσμου… προτείνει μια αστική αντίληψη για το άτομο, που βασίζεται σε επιμέρους μυθολογίες και όχι σε έναν κεντρικό μύθο…. κάτι που είχε διαισθανθεί με τρόμο η αριστερή κριτική και που αποτελεί το επαναστατικό στοιχείο του έργου».  
 

Πληροφορίες για το κοινό στο τηλέφωνο: 210 72.82.333
και στην ιστοσελίδα του ΜΜΑ: www.megaron.gr