ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ

 του Δαλάι Λάμα
απόδοση: Belica-Antonia Kubareli
http://www.diastixo.gr/2012-06-27-17-58-25/2012-06-27-17-58-25/259-to-penthos-kai-i-texni-tis-zois

Ως ένα βαθμό, το πένθος και ο πόνος απ’ την απώλεια ενός αγαπημένου ανθρώπου εξαρτάται από τα πιστεύω του καθενός μας. Αν κάποιος πιστεύει στη μετενσάρκωση/μετεμψύχωση, τότε νομίζω ότι κάπως μειώνεται η θλίψη και το άγχος, αφού παρηγορείται στη σκέψη ότι ο αγαπημένος που χάθηκε θα ξαναγεννηθεί.
Για όσους δεν πιστεύουν στη μετενσάρκωση/μετεμψύχωση, νομίζω ότι και πάλι υπάρχουν κάποιοι απλοί τρόποι να διαχειριστούν την απώλεια. Πρώτα ας αναλογιστούν αν ανησυχούν υπερβολικά κι επιτρέπουν στον εαυτό τους να κατακλυστεί από το πένθος, καθώς αν αφεθούν σ’ αυτή την κατάσταση για πάρα πολύ καιρό, θα υπάρξουν επιζήμια αποτελέσματα, καταστρεπτικά για την υγεία που, ας το παραδεχτούμε, δεν ωφελούν σε τίποτα τον αγαπημένο νεκρό.
Θα χρησιμοποιήσω ένα παράδειγμα εντελώς προσωπικό: έχασα την πιο σημαντική δασκάλα μου, τη μητέρα μου και έναν απ’ τους αδελφούς μου. Φυσικά ένιωσα πάρα πολύ μεγάλη θλίψη και πόνο. Ύστερα από λίγο καιρό, άρχισα συστηματικά να υπενθυμίζω στον εαυτό μου ότι το τρομερό άγχος δεν ωφελεί και ότι αν πραγματικά αγαπούσα αυτούς τους ανθρώπους, έπρεπε να προσπαθήσω να πραγματοποιήσω κάποιες επιθυμίες τους που αφορούσαν και εκείνους και εμένα. Οι αγαπημένοι μου σίγουρα ήθελαν να είμαι ήρεμος, γαλήνιος, να σκέφτομαι καθαρά. Κατά τη γνώμη μου, αυτή η άποψη είναι ταυτόχρονα εφικτή και ωφέλιμη. Για μένα, ο καλύτερος τρόπος να διατηρήσεις ζωντανή τη μνήμη του αγαπημένου που χάθηκε είναι να συνεχίσεις την προσωπική σου εξέλιξη, να πραγματοποιήσεις όσα πίστευε ότι μπορείς να κάνεις στη ζωή σου.
Βέβαια, στην αρχή του πένθους, η απώλεια, ο πόνος, η θλίψη είναι φυσιολογικές ανθρώπινες αντιδράσεις και συμπεριφορές. Όμως αν επιτρέψουμε σ’ αυτά τα συναισθήματα να επιβληθούν, εμφανίζεται ένας διαφορετικός κίνδυνος: να βυθιστούμε στο πένθος, με κάποιου τύπου εμμονή κι υπερβολική εσωστρέφεια, μια κατάσταση όπου ο άνθρωπος ομφαλοσκοπεί και ασχολείται μόνο με τον εαυτό του. Νομίζει ότι είναι ολομόναχος, ότι κανείς άλλος δεν έχει περάσει τον ίδιο πόνο και κανείς δεν τον καταλαβαίνει. Και έτσι μπαίνει στην κατάθλιψη. Όμως, στην πραγματικότητα, υπάρχουν κι άλλοι που βιώνουν τις ίδιες εμπειρίες και παρόμοια συναισθήματα. Αν υποψιαστείτε ότι πέφτετε στην κατάθλιψη, ίσως να σας κάνει καλό η σκέψη ότι υπάρχουν κι άλλοι που βιώνουν τα ίδια μ’ εσάς ή και πολύ μεγαλύτερες τραγωδίες. Αν όντως το συνειδητοποιήσετε και το εντάξετε ως άποψη στη ζωή σας, θα νιώσετε ότι δεν είστε πια ολομόναχοι κι απομονωμένοι, ότι δε σας χτύπησε επίτηδες ο θάνατος. Και έτσι θα νιώσετε κάποια παρηγοριά.
Πρέπει εδώ να παραδεχτώ ότι συχνά οι πιο σωσμένοι αλλά και οι πιο απελπισμένοι στον τρόπο που βιώνουν το πένθος τους είναι οι καλλιτέχνες. Ωστόσο, η γενικά παραδεκτή αλήθεια είναι ότι η τέχνη σώζει σε όλα τα επίπεδα. Γι’ αυτό η πρώτη μου παρότρυνση προς όλους τους πενθούντες είναι να ασχοληθούν έστω και σαν χόμπι με την τέχνη. Ακόμα και το απλό διάβασμα ενός βιβλίου, η επίσκεψη σε ένα μουσείο, μια κινηματογραφική ταινία, ένα μουσικό κομμάτι, μια παράσταση, ο πηλός που παίρνει μορφή στα χέρια σας, και πολλά άλλα, όπως και η επαφή με τη φύση, μια βόλτα στο δάσος ή στη θάλασσα, που εντέλει είναι από μόνα τους έργα τέχνης, λειτουργούν κατευναστικά. Η τέχνη, είτε ως δημιουργία είτε ως συμμετοχή, δίνει πάντα μια διαφορετική άποψη για τη ζωή και τα βάσανά μας.
Επιπλέον, όποιος πενθεί οφείλει να φροντίσει τον εαυτό του. Αν υπήρξατε ο βασικός υπεύθυνος του ανθρώπου που έφυγε, συχνά μπορεί να νιώθετε ανάμεικτα συναισθήματα: ανακούφιση, αβάσταχτο πόνο, θλίψη, άγχος, μοναξιά, αδυναμία συγκέντρωσης, κόπωση, αϋπνία ή υπνηλία, θυμό, ενοχή, απογοήτευση, οργή – ένας καταιγισμός μπερδεμένων συναισθημάτων, ιδέες που μοιάζουν αληθινές, αλήθειες που μοιάζουν με φαντασιώσεις. Κάποιες χάνουν την αναλογικότητά τους, διογκώνονται και αυτός που πενθεί δεν μπορεί να τις διαχειριστεί. Οι αναμνήσεις γιγαντώνονται και το μυαλό αρχίζει να παραμιλάει, συζητώντας με τον νεκρό για όσα δεν πρόλαβε να πει. Καμιά φορά αυτό είναι χρήσιμο αν κρατήσει σχετικά λίγο, αλλά πολύ επικίνδυνο αν συνεχιστεί για καιρό.
Ο καθένας μας πενθεί με τον εντελώς δικό του τρόπο, ωστόσο υπάρχουν κάποιες μέθοδοι που βοηθούν όταν νιώθουμε ότι η ζωή δε θα ξαναγίνει ποτέ ίδια – και όντως δε θα ξαναγίνει ποτέ ίδια. Όμως ενώ θα είναι διαφορετική, αυτό το διαφορετικό μπορεί να αποδειχτεί καλύτερο μακροπρόθεσμα.
Ζητήστε και δεχτείτε τη βοήθεια ενός καλού φίλου. Όταν μοιραζόμαστε τον πόνο μας, τον μειώνουμε, τον απαλύνουμε.
Μην ντραπείτε το γερό κλάμα. Κάνει καλό και στο σώμα και στην ψυχή.
Το ίδιο ισχύει και για το γέλιο. Γελάστε αναφέροντας περιστατικά απ’ τον αγαπημένο που χάθηκε. Επίσης αρχίστε να επαναφέρετε τις καλές αναμνήσεις, όπου υπήρχε καλοσύνη, αγάπη και γέλιο με τον άνθρωπο που χάσατε. Θα νιώσετε καλύτερα, γεμάτοι ενέργεια και κουράγιο. Αφιερώστε τα θετικά σας συναισθήματα στους αγαπημένους νεκρούς. Όσο περισσότερο θυμάστε τις καλές στιγμές, τόσο λιγότερο άγχος, τύψεις, φόβους θα νιώθετε.
Πάνω απ’ όλα συμπονέστε τον εαυτό σας. Ό,τι έγινε έγινε, αποδεχτείτε τα όριά σας, τους περιορισμούς και τις ιδιαιτερότητές σας. Αποδεχτείτε και τους άλλους. Το να ξαναπαίζετε νοερά σκηνές του παρελθόντος δε βγάζει πουθενά, δε διορθώνει την ψυχική σας κατάσταση – το αντίθετο: καταλήγετε να γίνεστε δικαστής του εαυτού σας όταν είναι πια πολύ αργά για επιστροφή στα όσα ίσως έγιναν. Κάθε φορά που κρίνετε και κατακρίνετε τον εαυτό σας και τους άλλους, χειροτερεύετε τη διάθεσή σας και την οπτική σας γωνία την εποχή του πένθους. Προσπαθήστε να αντιληφθείτε ότι οι σκέψεις σας και τα συναισθήματά σας είναι μόνο προσωπικές απόψεις, χρωματισμένες όπως εσείς βλέπετε τον πίνακα. Θυμηθείτε ότι οι άλλοι δεν έχουν την ίδια άποψη, γι’ αυτό αφήστε χώρο ώστε να κοιτάξετε με άλλα μάτια το παρελθόν και τη σχέση σας με τον νεκρό, ακούγοντας και άλλους που τον αγαπούσαν ή τον γνώριζαν.
Αποδεχτείτε τη μία και μοναδική αλήθεια: το παρελθόν δεν αλλάζει.
Το παρόν είναι ο μόνος χρόνος που έχουμε. Το μέλλον δημιουργείται από το παρόν. Η συμπεριφορά μας εδώ και τώρα δημιουργεί την πραγματικότητά μας.
Όταν ο πόνος της απώλειας και η λαχτάρα για τον νεκρό σάς πλημμυρίζει, υπάρχουν μερικές βουδιστικές τεχνικές που είναι πανίσχυρες. Τις προτείνω ανεπιφύλακτα και σε όποιον δεν είναι βουδιστής.
Φανταστείτε όλους τους ανθρώπους που υποφέρουν και πείτε: «Όπως εγώ θέλω να γλιτώσω από αυτό τον πόνο, έτσι το θέλουν και οι άλλοι. Εφόσον βιώνω αυτό το μαρτύριο, τότε ας το βιώσω και εκ μέρους των άλλων, ας ικετεύσω να γλιτώσουν απ’ το μαρτύριό τους».
Κρατήστε αυτή τη σκέψη όσο περισσότερο μπορείτε μέσα σας. Συγκεντρωθείτε στην αναπνοή σας. Οραματιστείτε ότι στην εισπνοή ρουφάτε μαύρη καπνιά που αντιστοιχεί σε όλα τα βάσανα και τα πένθη του κόσμου, τους θανάτους, τους πολέμους, τους λιμούς. Όταν η μαυρίλα φτάσει στην καρδιά, σκεφτείτε ότι γίνεται έκρηξη και τινάζονται στον αέρα τα δυσάρεστα και ότι μετά την έκρηξη έρχεται λευκό φως. Στην εκπνοή διώχνετε καθετί αρνητικό, ενώ σκέφτεστε ότι ελευθερώνετε και τον εαυτό σας και τους άλλους απ’ τα βάσανά τους.
Εκ πρώτης όψεως, αυτό που προτείνω δείχνει να προσθέτει περισσότερο πόνο, στην πραγματικότητα όμως έχει το ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα. Γιατί; Επειδή όταν συγκεντρωνόμαστε σχεδόν εγωπαθητικά στον πόνο μας, νιώθουμε απίστευτα απομονωμένοι κι αποκομμένοι. Κι έτσι αυξάνουμε την αίσθηση της μοναξιάς, της αποστασιοποίησης, της αποσύνδεσης, και προσθέτουμε φόβους κι απελπισία στο μυαλό και στην ψυχή μας. Αν θυμόμαστε ότι δεν είμαστε ολομόναχοι στον κόσμο και ότι μπορούμε να παραγάγουμε καλό και για τους άλλους, ανοίγουμε τη φυλακή του εγωισμού και ενωνόμαστε με τη βαθύτερη φύση μας και τον κόσμο.
Μια άλλη τεχνική είναι η κατά μέτωπον αντιμετώπιση. Πού είναι αυτός ο πόνος; Έχει σχήμα, χρώμα, μέγεθος; Προσοχή: ο πόνος, όχι το πρόσωπο που πέθανε. Όσο εστιάζουμε στο συναίσθημα, τόσο νιώθουμε ότι το βάσανο αρχίζει να γίνεται λιγότερο συμπαγές, λιγότερο σαφές, πιο ρηχό, κάτι σαν εφιάλτης που, ξυπνώντας, διαλύεται. Και αν συνεχίσουμε να επικεντρωνόμαστε κάθε φορά που εμφανίζεται ο πόνος, έρχεται και η επίγνωση ότι τελικά ο πόνος δεν είναι τόσο δυνατός όσο νομίζαμε. Κι αυτό, για μένα, είναι η τέχνη της ζωής.
Αν δεν μπορείτε να εστιάσετε συστηματικά, απλώς ρωτήστε τον εαυτό σας: «Τι με κάνει να υποφέρω; Τι θέλω στ’ αλήθεια; Αυτή η λαχτάρα, αυτή η ταραχή που δε λέει να μαλακώσει, μου φέρνει ευτυχία;»
Ύστερα σκεφτείτε αν θέλετε τα αποπνικτικά συναισθήματα ή όντως επιθυμείτε λίγη ευτυχία και την απελευθέρωση από τον πόνο. Αν επιλέξετε την ευτυχία και τη γαλήνη, αφήστε πίσω τις άσχημες σκέψεις και τις ιδέες που σας πληγώνουν. Και κάθε φορά που επανέρχονται, σκεφτείτε ότι μια φλόγα καίει την παλάμη σας και πονάτε. Πετάξτε τη φλόγα αμέσως. Δείτε τον πόνο σαν μαχαιριά στην καρδιά που σας αφαιρεί τη ζωή. Δε θέλετε μαχαίρι, θέλετε ζωή.
Παράλληλα, συγκεντρωθείτε στα θετικά της καθημερινότητας, βήμα το βήμα: ένα παιδί, ένα ηλιοβασίλεμα, ένα χαλαρωτικό μπάνιο, ένα ολάνθιστο λουλούδι. Πάρτε βαθιά ανάσα κι αφήστε την απλή ομορφιά και την αγαλλίαση που σας προξενεί να σας γεμίσει δύναμη, γαλήνη, ίαση. Ρουφήξτε αυτή την εμπειρία. Κι όποτε νιώσετε ότι ξεθωριάζει, επικεντρωθείτε στο εδώ και τώρα. Καθετί που μας δημιουργεί γαλήνη και χαρά αποτελεί μια μορφή τέχνης της καθημερινότητας που δε γίνεται ποτέ να λείψει απ’ τη ζωή μας.

(Το κείμενο είναι από μαγνητοφώνηση φίλου που βρισκόταν στις διαλέξεις του 2012.)