Εις μνήμην Αλέξανδρου Βέλιου

Εις μνήμην του καλού μας φίλου Αλέξανδρου Βέλιου που έφυγε με αξιοπρέπεια, επισυνάπτω το απόσπασμα των πρακτικών με την ομιλία που εκφώνησε στο συνέδριο ΄΄ΜΜΕ και Πολιτισμός΄΄ 28/3/2006 στην Πάτρα Πολιτιστική Πρωτεύουσα 2006,

 

-         Α. Βρης: Ο κύριος Αλέξανδρος Βέλιος θα μας μιλήσει με θέμα «Media και μέσα μαζικής παραπληροφόρησης». Παρακαλώ πολύ, απευθύνω έκκληση στους εισηγητές να τηρήσουμε το χρόνο ώστε να δοθεί και χρόνος για γόνιμη συζήτηση.

-         κος Βέλιος: Σας ευχαριστώ πολύ. Επειδή ακριβώς το θέμα μου είναι η παραπληροφόρηση, χαίρομαι πολύ που ανάμεσά μας βρίσκονται πολλά νέα παιδιά που φιλοδοξούν να γίνουν αύριο μεθαύριο δημοσιογράφοι. Μιλάμε συνήθως για ενημέρωση και παραπληροφόρηση υπό τη μορφή της αντιδιαστολής. Και όταν ο μέσος πολίτης για παραπληροφόρηση αντιδράει περίπου σαν να ακούει για μια σεξουαλική διαστροφή, κάτι σαν σαδομαζοχισμό, δυστυχώς η παραπληροφόρηση δεν είναι σε αντιδιαστολή με την ενημέρωση. Αντίθετα τολμώ να πω ότι ο ορισμός της ενημέρωσης εμπεριέχει την παραπληροφόρηση, άλλωστε αυτά τα έχουν πει στη σύγχρονη βιβλιογραφία αρκετοί όπως ο Ιγνάσιο Ραμονέ. 

Στην ουσία και η δημοσιογραφία, αυτό που λέμε δημοσιογραφία, εν πάση περιπτώσει, δεν είναι τίποτα άλλο παρά μία βιομηχανία μαζικής κουλτούρας, η οποία λειτουργεί κυρίως με στερεότυπα, αναμασά τα ίδια πράγματα και χαρακτηριστικά της είναι ο κομφορμισμός και η παθητικότητα. Τόσο σε ότι αφορά τους δέκτες όσο και τους πομπούς, τόσο δηλαδή τους δημοσιογράφους όσο και το φιλοθεάμον κοινό που εισπράττει την δημοσιογραφική ενημέρωση. Γιατί λοιπόν η δημοσιογραφία σήμερα επειδή έχει γίνει μαζική κουλτούρα μέσα από την τεχνολογία, είναι περισσότερο παρά ποτέ συνώνυμη της παραπληροφόρησης; Πολύ απλά γιατί έχει γίνει μαζική κουλτούρα. 

Απευθύνεται δηλαδή στη μεγάλη μάζα. Και αν υποστηρίζω ότι η ενημέρωση είναι συνώνυμη της παραπληροφόρησης εννοώ ότι η παραπληροφόρηση παράγεται ξέρετε από τι; Από την αβάσταχτη ανάγκη του ανθρώπου να πιστέψει. Την παραπληροφόρηση δηλαδή που ονομάζουμε, με αγαθές προθέσεις, πληροφόρηση, την παραπληροφόρηση γεννά και προκαλεί η ίδια η ανάγκη του ανθρώπου για κάποια πίστη. Το γεγονός δηλαδή ότι ο μέσος άνθρωπος, ο μέσος όρος ανθρώπου, είναι διατεθειμένος και μάλιστα φανατικά επιθυμεί να εξαπατηθεί, να γοητευθεί, να παραπλανηθεί, καθιστά τον μέσο πολίτη άκρως χειραγωγήσιμο. Ως εκ τούτου η σύγχρονη πληροφόρηση ως μέσο μαζικής κουλτούρας, δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα μέσο χειραγώγησης του πολίτη. 

Και αυτό που λέμε ενημέρωση, και μάλιστα πλουραλιστική ενημέρωση, ή αντικειμενική ενημέρωση ή ουσιαστική ενημέρωση στο βάθος δεν είναι τίποτα άλλο παρά τα ποικίλα πρόσωπα μιας συγκροτημένης, σε διάφορα επίπεδα, παραπληροφόρησης. Η παραπληροφόρηση την οποία αποκαλούμε ενημέρωση, για να γίνω και λίγο ψευτοακαδημαϊκός, χωρίζεται σε δύο κατηγορίες. Υπάρχει η εκούσια παραπληροφόρηση και υπάρχει και η ακούσια παραπληροφόρηση. Η εκούσια είναι αυτήν την οποία καταγγέλλουν ακόμα και οι σπουδαστές της δημοσιογραφίας. Είναι λιγάκι στα σχολικά εγχειρίδια αυτών που ευελπιστούν να γίνουν αντικειμενικοί ενημερωτές και αναλυτές της κοινής γνώμης.

 Η εκούσια παραπληροφόρηση γίνεται για λόγους χειραγώγησης και επιβολής από διάφορα συμφέροντα, μεγάλα συμφέροντα κατά τεκμήριο, τα λεγόμενα «κέντρα» και δη αδιαφανή κέντρα. Και βεβαίως αυτού του τύπου η εκούσια παραπληροφόρηση γίνεται σε όλα τα πλάτη και μήκη της γης. Έχει δε συνήθως σχέση με μεγάλα γεγονότα αιχμής, είναι μία παραπληροφόρηση μεθοδευμένη στα μεγάλα γεγονότα με τρόπο να κατευθυνθεί, να χειραγωγηθεί η κοινή γνώμη. Αυτή η παραπληροφόρηση έχει ένα σχετικά εύκολο αντίδοτο, όχι στην ηθική ή στην ανάγκη του πολίτη για αλήθεια προς Θεού. 

Το αντίδοτο της εκούσιας παραπληροφόρησης είναι ότι υπάρχουν και αντιτιθέμενα συμφέροντα, δεν υπάρχει ένα κέντρο ή ένα μεγάλο συμφέρον που να μπορεί να ελέγξει τα πάντα. Το γεγονός ότι υπάρχουν αντιτιθέμενα συμφέροντα, και άρα αντιτιθέμενες πηγές παραπληροφόρησης, δημιουργεί αυτό που αποκαλούμε πλουραλισμό, που για μια μερίδα τουλάχιστον του φιλοθεάμονος κοινού ενεργοποιεί σε κάποιο βαθμό την κριτική του σκέψη, δηλαδή τον κάνει και υποψιάζεται ότι κάτι γίνεται. Του δίνει ερεθίσματα δηλαδή για συνειδητοποίηση και για κριτική παρέμβαση και για την κριτική ζύμωση του υλικού του. Αυτή είναι η εκούσια παραπληροφόρηση, υπάρχει όμως και η ακούσια παραπληροφόρηση την οποία θα χαρακτήριζα δομική παραπληροφόρηση.

 Αυτή είναι πολύ βαθύτερη και καταπολεμάται πάρα πολύ δύσκολα γιατί ο καθένας από εμάς, μέσα από τις προκαταλήψεις του, τα ιδεογράμματά του, τις ιδεοληψίες του, επιλέγει την αλήθεια με την οποία θα τροφοδοτηθεί, επιλέγει την αλήθεια η οποία θα τον θρέψει. Άρα η δομική, η ακούσια παραπληροφόρηση είναι η βαθύτερη επιθυμία που έχει ο καθένας μας να υιοθετήσει την αλήθεια που τον βολεύει, που του ταιριάζει, που τον συμφέρει. Είναι το φύτρο της παραπληροφόρησης που κουβαλάμε όλοι μέσα μας. Έχει ασφαλώς διάφορα επίπεδα. Κυρίως, για τη μεγάλη μάζα μιλάω πάντα, η ακούσια ή δομική παραπληροφόρηση οφείλεται συνήθως σε άγνοια.

 Όταν έχει ένα κοινό το οποίο δεν ξέρει, ασφαλώς δεν μπορεί να κρίνει, λειτουργεί με προκαταλήψεις, τυφλές προκατασκευασμένες πεποιθήσεις, αναμασάει δηλαδή ότι συμβατικότερο και ότι πιο αποδεκτό από τους άλλους. Αυτός ο οποίος δεν έχει την δυνατότητα να διαμορφώσει δική του άποψη, κολυμπάει, όχι σαν πέστροφα, μαζί με τους άλλους για να αισθάνεται, αν μη τι άλλο, ότι είναι ασφαλής. Και σε δεύτερο επίπεδο ότι κάπου έχει δίκιο δια της ποσότητας. Υπάρχει όμως και η στρεβλή αντίληψη, ή εν πάση περιπτώσει η ιδεοληπτική αντίληψη, αυτών οι οποίοι παραπληροφορούνται ξέροντας κατά κάποιον τρόπο ή νομίζοντας ότι ξέρουν. Αν ο πατήρ Νεκτάριος μου μιλήσει για την Ανάσταση του Χριστού θα χασκογελάσω και θα του πω ότι μου θυμίζει ένα ζωροαστρικό μύθο. 

Εάν εγώ ενδεχομένως του πω ότι το βουδιστικό σύστημα μου φαίνεται ποιοτικά ανώτερο σε πάρα πολλά σημεία από αυτό του χριστιανισμού, θα έχει ενδεχομένως τον πειρασμό να μου πετάξει έστω και το πλαστικό μπουκαλάκι νερό στα μούτρα. Και οι δύο αυτήν τη στιγμή, ο Πατήρ Νεκτάριος και εγώ έχουμε μια διαφορετική αλήθεια την οποία υποστηρίζουμε και άρα δεχόμαστε διαφορετικού τύπου ενημέρωση, είμαστε δηλαδή ανοικτοί σε διαφορετικού τύπου ενημέρωση, επιλέγουμε δηλαδή την παραπληροφόρηση που ταιριάζει στις ιδεοληψίες μας ή στις προκαταλήψεις μας ή έστω στην κριτική μας ή επαγγελματική μας πορεία. Θέλω απλώς να προσθέσω παρενθετικά ότι επειδή στην Ελλάδα η κοινωνία σε πολύ μεγάλο ποσοστό διαδύει σε ένα είδος ιδιότυπης γυάλας, είναι δηλαδή μια κοινωνία αποκλεισμένη από τα ρεύματα τα οποία σαρώνουν το παγκόσμιο σκηνικό, ανακυκλώνει τα δικά της υλικά και περνάει τις επιθυμίες της για πραγματικότητα προβάλλοντας τα δικά της ιδεογράμματα σε έναν φανταστικό κόσμο ο οποίος δεν υπάρχει, δεν υφίσταται πέρα από την δική μας κλειστή και ανακυκλούμενη γυάλα, η ακούσια παραπληροφόρηση στην Ελλάδα είναι καταθλιπτικά μαζικής υφής, έχουμε δηλαδή κατά βάθος έναν κόσμο, ο οποίος δεν ξέρει, δεν θέλει να ξέρει, δεν εννοεί να ενεργοποιηθεί κριτικά, δεν του χρειάζεται όλη η ευθύνη, η συνειδητοποίηση, η κοπιώδης προσπάθεια που απαιτεί το να ακολουθήσει κανείς μια πορεία ξεκαθαρίσματος, το να προσεγγίσει κατά κάποιον τρόπο ή να προσπαθήσει να προσεγγίσει αυτό που ιδεατά λέμε ενημέρωση, ξεφεύγοντας από την χονδροειδή παραπληροφόρηση. 

Για να μιλήσουμε τώρα με πιο υπηρεσιακή γλώσσα, θα σας πω ότι ενημέρωση και παραπληροφόρηση ταυτίζονται σήμερα ακόμα περισσότερο γιατί; Γιατί όλα είναι συγκεντρωτικά. Η τεχνολογία επιτρέπει συγκέντρωση. Και η εξουσία σήμερα, σήμερα περισσότερο παρά ποτέ, η εξουσία σήμερα είναι συνώνυμη με τη συγκέντρωση και τον έλεγχο της πληροφορίας. Όποιος ελέγχει την διακίνηση των πληροφοριών, όποιος κατέχει την κρίσιμη στιγμή την κρίσιμη πληροφορία αυτός είναι και κάτοχος της εξουσίας. Αυτό ισχύει τόσο στην πολιτική, αυτονόητο, όσο και στην επιστήμη, για να μην πω ακόμα και στην βιομηχανία της κουλτούρας, αν μπορεί κανείς να ξεχωρίσει από κάποιο σημείο και έπειτα την πολιτική από την επιστήμη και την κουλτούρα.

 Έτσι λοιπόν στην ουσία, από τη στιγμή που όλο το παιχνίδι είναι για τον έλεγχο της διακίνησης των πληροφοριών η δυνατότητα να μανουβράρεται η πληροφορία κατά τον άλφα ή βήτα τρόπο είναι μια μορφή εξουσίας η οποία ασκείται από διάφορα κέντρα, και θέλω να πω εδώ, από διάφορα πλουραλιστικά κέντρα. Στην ουσία δηλαδή, αυτό που λέμε πλουραλισμός στην ενημέρωση δεν μπορεί να θεωρηθεί ουσιαστική ενημέρωση γιατί στην πραγματικότητα περιορίζεται σε έναν πολυβολισμό του κοινού από διάφορες πλευρές και με μη έγκυρες πληροφορίες. Δεν υφίσταται πραγματικός πλουραλισμός όπως ιδεατά τον προσδιορίζουμε ή θέλουμε να τον αποζητούμε γιατί στην πραγματικότητα δεν είναι τίποτα άλλο παρά από πολλές πλευρές μονοδιάστατη πληροφόρηση, η οποία σε τελευταία ανάλυση μάλλον σύγχυση και αμηχανία παρά ουσιαστική ενημέρωση προκαλεί. 

Υπάρχει με άλλα λόγια μια οργάνωση πληροφοριακού υλικού, ιδεατή οργάνωση που μπορεί ή θα μπορούσε να ονομαστεί ενημέρωση. Είναι αυτή που ουσιαστικά λέμε ναι έτσι; Και υπάρχει και μια οργάνωση του υπαρκτού πληροφοριακού υλικού η οποία λέγεται προπαγάνδα και σε αυτήν δεν μπορούμε να πούμε όχι, αν καταλαβαίνετε τι εννοώ. Και εννοώ ότι θεωρητικά λέμε ναι στην ενημέρωση, στην πράξη δεν μπορούμε να πούμε όχι στην προπαγάνδα. Γιατί αυτό που αποκαλούμε ενημέρωση, ή αυτό που εμείς οι δημοσιογράφοι υπηρετούμε ως ενημέρωση, εννοείται ουσιαστική, έντιμη κλπ, δεν οργανώνεται στην πραγματικότητα με τις σκοπιμότητες της προπαγάνδας. Και αυτός που νομίζει πως είναι ενημερωμένος, στην πραγματικότητα έχει μεταβληθεί σε όργανο, σε δέκτη μιας παραπληροφόρησης που αποτελεί, είτε κομμάτι εξουσιαστικών σκοπών χειραγώγησης και επιβολής είτε αποτελεί παραπληροφόρηση του φίλτρου που ο ίδιος φέρνει μέσα του με τις προκατασκευασμένες αντιλήψεις, τα ιδεογράμματα και πάει λέγοντας. Η ενημέρωση του πολίτη, ανάγεται σε μια παλιά εποχή, μιλάω τώρα για την πολύ γνωστή μας αθηναϊκή δημοκρατία.

 Η έννοια «πολίτης» ανάγεται σε αυτήν την εποχή και τότε ο πολίτης τι ήταν; Ήταν μέρος μιας κλειστής προνομιακής κάστας στο πλαίσιο της οποίας διαχεόταν η εξουσία και ο έλεγχος της πληροφορίας. Αντιλαμβάνεστε ότι σήμερα στις μαζικές κοινωνίες και στις ολοένα και περισσότερο μαζικοποιούμενες κοινωνίες της πληροφορίας και της γνώσης τέτοιες κάστες πολιτών δεν υπάρχουν. Αυτό που παλαιότερα ονομάζαμε πολιτεία, σήμερα συντελείται διαμέσου μιας ταξικής, συντεχνιακής, επαγγελματικής, ιδεοληπτικής ας πούμε ένταξης η οποία και καθορίζει τα κριτήρια και της πολιτικής τοποθέτησης και τις ανάγκες του καθενός μας σε πληροφοριακό υλικό, καθιστά δηλαδή τον καθένα μας δέκτη της μιας ή της άλλης προπαγάνδας, της μιας ή της άλλης παραπληροφόρησης. 

Θα μείνω περίπου εδώ για να σας πω ότι πράγματι όλα αυτά είναι δυσοίωνα, ασφαλώς και είναι. Θα σας πω επίσης ότι ο κύκλος είναι φαύλος, και γίνεται ολοένα και πιο φαύλος γιατί η ίδια η δομή του συστήματος και οργανωτικά και τεχνολογικά ενθαρρύνει και τη συγκέντρωση των πληροφοριών σε λίγες κεντρικές μνήμες και τη μαζικοποίηση της κουλτούρας που δημιουργεί μαζικά στερεότυπα στις μεγάλες μάζες των πολιτών. Και είναι πράγματι ένα φαινόμενο το γεγονός ότι σήμερα η ουσία της πολιτικής περίπου περιορίζεται στο συγκεντρωτικό έλεγχο των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας. Και ο όρος επικοινωνιακή πολιτική επικρατεί, είτε μιλάμε για το ένα κόμμα είτε για το άλλο. Όλα αυτά για να καταλήξω οδηγούν πράγματι σε απαισιόδοξα συμπεράσματα. Αντίδοτα έτσι άμεσα, μαζικά, αν εξαιρέσουμε τις καλές προθέσεις και τις ιδεατές συλλήψεις δεν υπάρχουν. Διότι η δυναμική του συστήματος, ακριβώς είναι να δημιουργεί καταναλώσιμα είδη συμπεριφοράς, καταναλώσιμα είδη ιδεών και καταναλώσιμα είδη αντιδράσεων. Είμαστε δηλαδή όλοι, αναζητώντας αντικειμενική και ουσιαστική ενημέρωση στη μηχανή του κιμά μιας πλουραλιστικής παραπληροφόρησης. Και δεν μπορείς στη φάση αυτή να αξιώσεις, είτε από τη μαδημένη αριστερά είτε από την κοκορόμυαλη δεξιά να αξιώσεις έναν εναλλακτικό, ριζοσπαστικό και αντιδοτικό ας πούμε λόγο σε αυτήν την κατάσταση. 

Στην πραγματικότητα, θέλω να πω, σήμερα δεξιές και αριστερές όλες οι δυνάμεις είναι αντεπαναστατικές. Αυτή είναι η πραγματικότητα. Οδηγούν αυτά σε απαισιόδοξα συμπεράσματα; Προφανώς αλλά ξέρετε ότι η ιστορία δεν δουλεύει με απαισιόδοξες αναλύσεις όσο ακριβείς και όσο χειρουργικές κι αν είναι. Πάντοτε ένα μεγάλο ποσοστό από αυταπάτες και ψευδαισθήσεις ήταν το πραγματικό καύσιμο της ιστορίας, αυτό άλλωστε κάνει και τις νεαρές μάζες στην ιστορία τις πλέον δυναμικές και τις πλέον έτσι «δυνάμεις εμπροσθοφυλακής». Εκείνο που θα μπορούσα να πω μιλώντας προσωπικά, είναι ότι αν κάποια στιγμή φτάσουμε να μιλάμε για μια επανάσταση του πολίτη-τηλεθεατή αυτή η όποια επανάσταση θα συντελεστεί από πολίτες οι οποίοι θα έχουν κλείσει το κουμπί της τηλεόρασης. Σας ευχαριστώ.

Γεια σου Αλέξανδρε, καλό ταξίδι

Αισθάνομαι τυχερός που σε γνώρισα και θαυμαστής του πνεύματός σου

Fokion A. Zaimis
President & CEO
iForce Communications, s.a.